Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2025 жылғы 8 қыркүйекте Парламент палаталарының бірлескен отырысында жариялаған «Жасанды интеллект дәуіріндегі Қазақстан: өзекті мәселелер және оны түбегейлі цифрлық өзгерістер арқылы шешу» атты Жолдауы ел дамуының жаңа кезеңіне айқын бағдар берді. Мемлекет басшысы жаһандық ахуалдың құбылмалы сипатын, геосаяси және технологиялық сын-қатерлерді салқынқанды саралап, соған лайық институционалдық және экономикалық шешімдердің толыққанды пакетін ұсынды. «Менің негізгі мақсатым – осындай түрлі қатерге толы кезеңде еліміздің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын және қауіпсіздігін қамтамасыз ету», – деген Президент сөзі Жолдаудың өзегін айқындайды. Бұл құжат елдің саяси жаңғыруымен сабақтас өндірістік, инфрақұрылымдық, цифрлық және әлеуметтік реформаларды үйлестіріп, Қазақстанның келер онжылдықтағы стратегиялық траекториясын белгілейді.
Жолдаудың кіріспесінде әлемдік тәртіптің түбегейлі өзгеріп жатқаны нақты деректермен келтірілді: халықаралық құқықтың әлсіреуі, қақтығыстардың өршуі, этносаралық-дінаралық үйлесім тұжырымдамасының дағдарысы, босқындар мен трансұлттық қылмыстың күшеюі, жасанды интеллектіні әскери мақсатта пайдалану қаупі. Осындай жағдайда Қазақстан «жаппай цифрландыру және жасанды интеллект дәуіріне қадам басқанын» мойындап, технологиялық серпілісті ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің басты факторы ретінде таңдады. Мемлекет басшысы үш жыл ішінде Қазақстанды «жаппай цифрлық елге» айналдыру міндетін қойып, мұның тек мемлекеттік қызметтерді онлайн форматқа көшіру емес, экономиканың барлық буынына жасанды интеллектіні (ЖИ) кешенді енгізу екенін атап өтті.
Осы мақсатта құқықтық-реттеушілік сәулетті түбегейлі жаңғырту ұсынылды. Президент Цифрлық кодексті жедел қабылдап, онда ЖИ, платформалық экономика, big data, дерек иелену және киберқауіпсіздікке қатысты қағидаттарды, мемлекеттік-жекеменшік деректер айналымының ережелерін айқындауды тапсырды. Мемлекеттік басқару жүйесін азамат мүддесіне сай «ашық және тиімді» ету үшін қазіргі уәкілетті құрылымның негізінде Жасанды интеллект және цифрлық даму министрлігін құру ұсынылды, оны Премьер-Министрдің орынбасары деңгейіндегі жоғары білікті маман басқаруы қажет. «Үкімет экономиканың барлық саласын жаңғырту үшін жаппай жасанды интеллектіні енгізу керек», – деп, Президент ЖИ-ді өнеркәсіптен ауыл шаруашылығына, қаржыдан көлікке дейін көлденеңінен ендіруді мемлекет саясатының өзегіне айналдырды.
Инвестициялық саясат жаңа мазмұнмен толығады. Президент «жаңа инвестициялық кезеңді» бастау қажеттігін мәлімдеп, шикізаттың орнына өңдеу өнеркәсібі мен жоғары технологияларға бағытталған капитал ағынын ынталандыруды, ірі ғана емес, орта және шағын инвесторлармен де «инвестицияға тапсырысты» өндіріс сұранысына дәл сәйкестендіріп жүргізуді тапсырды. Инвесторлармен жұмыстағы бытыраңқылықты жою үшін үйлестіруді тікелей Үкімет басшысы деңгейіне көтеріп, он күн ішінде институционалдық ұсыныстар беруді міндеттеді. Инвестор құқығын қорғауды күшейту мақсатында Заңсыз активтерді қайтару комитетін Инвесторлардың құқығын қорғау комитеті форматына көшіру қажеттігін атап өтті. Ұлттық қордың рөлін қайта қарап, оны ел ішіндегі жоғары әлеуетті жобаларды қаржыландыратын қосымша инвестициялық көз ретінде пайдалану, халықаралық деңгейдегі актив-менеджерлерді тарту көзделеді. Банктерді нақты секторды несиелеуге ынталандыратын жаңа Банктер туралы заң жыл соңына дейін қабылдануы тиіс; онда бәсекені күшейту, жаңа ойыншыларды тарту, финтех пен цифрлық активтер айналымын ырықтандыру қаралады.
Қаржының цифрлық трансформациясы — Жолдаудың тағы бір тірек бағыты. Цифрлық теңгені Ұлттық қор жобаларымен шектемей, республикалық және жергілікті бюджеттерде, ұлттық холдингтерде кеңінен қолдану ұсынылды. Ұлттық банктің инвестициялық корпорациясы негізінде Цифрлық активтердің мемлекеттік қорын құрып, стратегиялық крипторезерв жинақтау жоспарлануда. Онлайн-алаяқтықпен жүйелі күрес үшін антифрод орталығы мен биометрикалық аутентификацияны кеңейту, банк-байланыс операторларының жауапкершілігін күшейту жалғасады; құқық қорғау органдары ЖИ-ге сүйенген уақтылы алдын алу тетіктерін қалыптастырады.
Индустриялық саясатта Президент өңдеу өнеркәсібін жаңа деңгейге көтеру міндетін нақты индикаторлармен бекітті. Соңғы бес жылда жалпы қосымша құн екі есе өсіп, саланың ЖІӨ-дегі үлесі 12,4%-ға жетсе де, бұл жеткіліксіз. Басымдық — терең өңделген, жоғары қосымша құнды өнім. Тау-кен металлургиясы 8% үлесімен индустрияның тірегі ретінде сирек металлдар мен жоғары қажет материалдар өндірісіне бет бұруы керек; үш жылда кемінде үш жоғары технологиялық тау-кен жобасы іске қосылады. Газ-химияда Атыраудағы ірі кешен мен Павлодардағы СУГ-ты терең өңдеу жобаларының уақтылы аяқталуы талап етіледі; ілеспе газды экономика үшін толыққанды ресурсқа айналдыру, инвесторларға ұзақ мерзімді газ кепілдіктері беріледі. Энергетикада қарышты өсім мен цифрлық жаңғыртуды жабдықтайтын қуат жеткілікті болуы шарт: алдағы бес жылда 6,3 ГВт «жасыл» қуат енгізіледі; сонымен бірге елдің ұзақ мерзімді мүддесіне сай ядролық энергетикаға бетбұрыс жасалып, алғашқы АЭС жобасы басталды, «екінші, тіпті үшінші АЭС-тің» құрылысын жоспарлауға тапсырма берілді. «Қазақстан әлемдік компаниялардың бәрімен өзара тиімді байланыс жасауға дайын», – деген ұстаным энергетикалық дербестікті нығайтуға бағытталған. Экологиялық талаптарды сақтай отырып, көмір энергетикасында озық, эмиссияны тежейтін технологияларды қолдану, геологиялық барлауды жаңаша деңгейге шығару үшін заманауи аэро-геофизикалық зерттеулер, Ұлттық геологиялық қызмет базасында халықаралық сертификатталған зертхана ашу, жер қойнауы деректерін ЖИ арқылы цифрландыру міндеттелді.
Агроөнеркәсіп кешенінде рекордты қаржылай қолдауға қарамастан, басты мәселе – тиімділік пен терең өңдеу. Жалпы құны 2 млрд доллардан асатын, 3 мыңнан астам жұмыс орнын құратын ірі жобалар жүзеге асуда; енді әр өңірдің ерекшелігіне сай «өндірістен сөреге дейін» бірыңғай тізбектер құру, үздік агрохолдинг тәжірибесін тарату, агрохабтар мен логистика орталықтарын шетелдік серіктестікпен дамыту міндеті тұр. Ішкі нарықты етпен толықтыру, экспортты өсіру үшін нақты қаржыландыру жоспары болады. Еуразиялық кеңістіктегі әділ сауда қағидатын қорғау, отандық сүт өндірушілер құқықтарын заңнамалық қамтамасыз ету қажеттігі көрсетілді. Жер — стратегиялық ресурс: 2022 жылдан бері қайтарылған 13,5 млн гектардың бәрін келесі жылдың ортасына дейін айналымға енгізу, жайылым тапшылығын шешу, ауыл шаруашылығы жерлерін цифрлық форматта тек электронды конкурспен бөлу, заңнаманы жыл соңына дейін өзгерту тапсырылды. Космомониторинг пен геоаналитика арқылы пайдаланылмай жатқан алқаптарды анықтау жалғасады; ЖИ көмегімен егіннің шығымы, дақыл құрылымы, жер сапасы спутниктік деректермен талданады. Бірыңғай цифрлық жер картасына кадастр, инфрақұрылым және жер қойнауын пайдалану деректері кіріктіріледі. Аграрлық ғылымды «агротехнология хабы» форматына көшіру, коммерцияландыруды арттыру, ветеринария мен фитопатологиядағы артта қалуды жою жеке міндет ретінде қойылды.
Көлік-логистика – Еуразия жүрегіндегі Қазақстан экономикасының жүйке тамыры. Өткен жылы ел аумағы арқылы 1 млрд тоннадан астам жүк өтті. «Солтүстік–Оңтүстік» дәлізі Парсы шығанағы мен Оңтүстік Азияға жол ашса, «Шығыс–Батыс» және «Бір белдеу, бір жол» бастамасы Қазақстанның құрлық жолындағы түйінді рөлін күшейтеді. Транскаспий бағытының маңызы артып келеді. Президент бұл артықшылық «өздігінен табыс әкелмейтінін», интеллектуалды басқарусыз тиімділік болмайтынын қадап айтты. Биыл 836 км «Достық–Мойынты» қос желісі іске қосылады; «Бақты–Аягөз», «Қызылжар–Мойынты» жобалары теміржол қаңқасын түзіп, өткізу қабілетін арттырады. Автожолда транзиттік дәліз логикасы күшейтіліп, «Сексеуіл–Бейнеу» құрылысы жүк мерзімін үштен біріне дейін қысқартуға мүмкіндік береді. Контейнерлендіру үлесін 7% төңірегінен жоғары көтеру үшін арнайы бағдарлама дайындалады, мультимодальдық бағыттар дамиды, тариф саясаты барлық көлік түріне бәсекелі әрі түсінікті форматта қайта жасалады. Қазан айының соңына дейін кеден-логистика қызметтеріне арналған Smart Cargo бірыңғай цифрлық жүйесі қосылады; шекарадағы 8 өткізу бекеті биыл, тағы 34-і үш жылда жаңғыртылады. Әуе жүк тасымалында ұлттық оператор құрып, көлемді екі еселеу, экспресс-жеткізуді реттеу, пилотсыз жүк көліктері мен дрондарды құқықтық тұрғыдан жедел енгізу міндеті қойылды. Туризмде кадр тапшылығы мен инфрақұрылымды еңсеру үшін тау және тау-шаңғы бағыттарын дамыту, ұлттық брендке айналатын курорттық инфрақұрылымды заманауи стандартқа көшіру тапсырылды.
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық пен су инфрақұрылымы – тұрақты дамудың іргетасы. Онжылдықтар бойы қордаланған тозуды төмендету үшін тарифті ырықтандыру, басқарудың жаңа моделі, «Ақылды қала» концепциясын ұлттық ауқымда тарату ұсынылды. Мемлекет — реттеуші, ал жаңғырту мен технология енгізу – жеке сектордың міндеті болуы тиіс; барлық инфрақұрылым жобаларының ашықтығы цифрлық құралдармен қамтамасыз етіледі. Құрылыс саласында BIM арқылы ақпараттық модельдеуді кеңейтіп, барлық кезеңдерді қамтитын ұлттық цифрлық платформа іске қосылады; жаңа Құрылыс кодексі жыл соңына дейін қабылданады. Су саласында Су кодексі мен арнайы министрлік құрылғанымен, басты міндеттер енді басталады: су есепке алу технологиясын жаңарту, судың 50–60% далаға кетуін тоқтату, су ресурстарының бірыңғай цифрлық платформасын және Ұлттық су теңгерімін қалыптастыру, гидрогеомониторингті ЖИ-мен жабдықтау, су үнемдеу технологияларын жедел енгізу, «қара нарықтағы» заңсыз су айналымын түп-тамырымен жою. Аймақтық күн тәртібінде – Солтүстік Аралды сақтау тәжірибесін жалғастыру, Каспийдің тартылуына қарсы мемлекетаралық бағдарлама әзірлеу. «Бүгін біз су мәселесі бойынша дұрыс шешім табатын болсақ, ертең соның игілігін кейінгі ұрпақ көреді», – деді Президент.
Кәсіпкерлік экожүйесін «сервистік мемлекет» қағидатына көшіру – Жолдаудың тағы бір тетігі. «Интеллект арқылы реттеу орталығы» заңнаманы ЖИ көмегімен жүйелеп, нормаларды қарапайым және түсінікті етуге бағытталады. Міндетті талаптар тізімі бизнесті артық тексерістен қорғайтын қалқанға айналуы керек. Салықтық әкімшілендіруде Мемлекеттік кірістер комитеті ЖИ мен деректерді салық төлеушілер мүддесіне сай қолдануға көшеді; жаңа Салық кодексі адал төлеушіні қорғайтын, ашықтық пен өзара сенімге негізделген мәдениетті қалыптастыруы қажет. Даму институттарының мандаты нақты секторға бағытталған, терең талдау мен инвестиция жасайтын «толыққанды институт» форматына өзгереді. Мемлекеттің экономикадағы үлесін қысқарту үшін мемлекеттік секторды реформалау, Мемлекеттік мүлік туралы заңды жаңарту, мемлекет қатысуының шектерін нақтылау көзделген.
Адам капиталы, білім, ғылым және көші-қон саясаты цифрлық дәуір талаптарына сай қайта пішінделеді. «Al-Sana» бағдарламасы арқылы 100 мың студент технологиялық жобаларға тартылуда, бірақ ЖИ құзыретіне мектептен бастап үйрету қажет: мектеп оқушыларына арналған ЖИ негіздері бағдарламасы, ұстаздардың цифрлық білігін арттыру, ауыл мектебіне арналған «Qazaq Digital Mektebi» қашықтан оқыту платформасы әзірленеді. Ғылым мен инновацияны басқаруды Ғылым және жоғары білім министрлігі шоғырландырып, Ғылым академиясымен үйлестіру күшейеді; ЖИ қолданатын университеттерге көбірек дербестік беріледі, дарынды зерттеушілерге жаңа қолдау тетіктері енгізіледі. 2025 жыл «Жұмысшы мамандықтары жылы» деп жарияланды: инженер, құрылысшы, аграршыларды өндірістегі нақты жұмысқа ынталандыру, жалақы мен мәртебені көтеру, кәсіби миграцияны басқару үшін ішкі-сыртқы көші-қонның бірыңғай цифрлық есебін енгізу тапсырылды. Астанадағы халық санының жылдам өсуі инфрақұрылымға қысым жасап отырғандықтан, өңірлерде баламалы экономикалық-әлеуметтік орталықтар құру, әлеуметтік міндеттемелерді қаржыландырудың әділетті үлгісін қалыптастыру, жеңілдіктерді біріздендіру және масылдық тәуекелдерін азайту қажет. Демографиялық үрдістерді болжау үшін Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі жанынан үлкен деректер мен ЖИ-ге сүйенетін талдау орталығы құрылады; зейнетақы жүйесінің ұзақ мерзімді орнықтылығын нығайту бағытында Үкімет, Ұлттық банк және Агенттік бірлескен ұсыныстар әзірлейді.
Денсаулық сақтау саласында ауылдық ФАП-тан бастап жоғары технологиялық орталықтарға дейінгі желі жаңарып келеді; онкология және жұқпалы аурулар орталықтары іске қосылды. Медициналық қызмет сапасы мен көлемін бақылауда Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының бюджеттік реттеуші рөлі сақталады, бірақ басты жаңалық — ЖИ-ге негізделген сапаны басқару және мониторинг жүйесін енгізу. Жол қауіпсіздігі, электросамокаттарды реттеу – «Қауіпсіз Қазақстан» күн тәртібінің нақты тармақтары. Мәдениет пен спортта инфрақұрылым салу, мәдениет қайраткерлерін қолдау, бұқаралық спортты кеңейту, футбол клубтарын жекешелендіру арқылы кәсіби спортты нарықтық модельге көшіру жалғасады.
Сыртқы саясатта Қазақстан ұлттық мүдде мен көпвекторлылыққа сүйенген теңгерімді, сындарлы бағытын жалғастырады. Президент Қытай, Түркия, Қырғызстан сапарларының нәтижесін, Ресей мен Өзбекстанға алдағы сапарларды, өңірлік көшбасшылармен кездесулерді атады. БҰҰ-ның 80 жылдығы аясында Қауіпсіздік Кеңесін реформалау қажеттігіне назар аударып, Қазақстанның жаһандық диалогқа белсенді қатысатынын мәлімдеді. «Барлық ел өсіп-өркендеу үшін бейбітшілікті сақтап, ортақ мәмілеге келе білуі керек», – деген ұстаным Қазақстан дипломатиясының негізі ретінде тағы да бекітілді.
Ішкі тұрақтылық пен құқық тәртібі мәдениеті – Жолдаудағы құндылықтық арқау. «Заң және тәртіп – мемлекетіміздің мызғымас тұғыры», азаматтық жауапкершілік пен қоғамдық тәртіпке құрмет, тұрмыстағы дөрекілік пен агрессияға нөлдік төзім принципін орнықтыру талап етілді. Патриотизм мазмұны жаңарып келеді: жастар үшін ол «жасампаздық пен жаңашылдық», елге пайда әкелетін істер атқару. «Жастардың күш-жігеріне, олардың дарыны мен біліміне сенемін», – деген Президент сөзі ұлттың жаңару идеясын айқын көрсетті.
Жолдаудың саяси кульминациясы – парламенттік реформа жөніндегі бастама. Сенат 30 жыл бойы тұрақтылықтың кепілі болған кезең миссиясын абыроймен орындады; қазір саяси мәдениеттің өсуі аясында бір палаталы Парламент құру мәселесін халықтық талқылауға шығару ұсынылды. «Бұл – өте маңызды мәселе. Оны асығыс жүзеге асыруға болмайды», – деп, Мемлекет басшысы бір жыл көлеміндегі жан-жақты талқылаудан кейін 2027 жылы жалпыұлттық референдум өткізуді қолайлы деп санады. Егер қоғам қолдаса, бір палаталы Парламентті толық партиялық тізіммен сайлау ұсынылады; қазіргі Мәжіліс өз өкілеттік мерзіміне дейін жұмысын жалғастырады, Сенат референдум қорытындысы мен жаңа сайлауға дейін қызмет етеді. Бұл ашық, алдын ала келісімге құрылған қадам «Күшті Президент – Ықпалды Парламент – Есеп беретін Үкімет» моделін институционалдық жағынан жаңа сапаға шығарады.
2025 жылғы Жолдау — цифрлық кодекстен бастап энергетикалық әртараптандыруға, жер-су реформасынан көлік-логистикаға, салық-реттеу сәулетінен білім-ғылымның жаңа парадигмасына дейінгі нақты шешімдер жинағы. Құжат мемлекет пен бизнестің, орталық пен өңірдің, экономика мен әлеуметтік саланың, құқық тәртібі мен азаматтық мәдениеттің әрекеттестік логикасын бір арнаға тоғыстырады. Президенттің «жаппай цифрландыру және жасанды интеллект арқылы экономиканы жаңғырту» көзқарасы – Қазақстанды технологиялық дербестікке, жоғары өнімді индустрияға, интеллектуалды қоғамға бастайтын стратегиялық бағдар. «Себебі қолға алынған барлық реформа бір ғана мақсатты көздейді. Бұл – халықтың әл-ауқатын арттыру және елдің жан-жақты өрлеуін қамтамасыз ету», – деген түйін елдің даму философиясын дәл сипаттайды.
Газет оқырманы үшін бұл Жолдау – ниет пен іс бірлігін талап ететін ұлттық жоспар. Онда әр азаматтың еңбегі, әр кәсіпкердің бастамасы, әр маманның білігі, әр жастың талпынысы бағаланатын ашық әрі әділетті мемлекет бейнесі көрініс тапқан. Бізге жүктелген міндет көп, жауапкершілік жоғары. Бірақ «жұмысымыз қаншалықты күрделі болса да, біз міндетті түрде табысқа жетуіміз керек. Басқа жол жоқ». Осы сеніммен, ортақ мақсатқа жұмылған қоғам ретінде Қазақстан цифрлық дәуірдің алдыңғы шебіне шығып, әділетті де қуатты мемлекет құру жолында ілгері басады.
Назерке Инақынқызы